Cent mile persones rejona rumanc tla Svizra
Lege linguistica nueva dl Cianton di Grijons – La situazion ne é nia tant scleta de coche ala vegn raprejenteda da les statistiches – Entourn 40% dla popolazion ciantonala sà rumanc
Aladò dla minonga de Gion-Giachen Furer portarà pro la lege nueva sun i lingac, aproveda nia die ca dal Consei di Grijons, a poura nia a varenté la situazion dl lingaz rumanc y de chel talian, ence sce l todesch restarà inant dominent. Chest descrimineia da 200 agn encà l rumanc y l talian tl Cianton. Chesta descriminazion é la gauja prinzipala che l rumanc va plulere endò n pue dlonch.
Lege sun i lingac vuel ence dì che les scrites publiches à da ester scrites per rumanc. Chilò p.ej. pro na stazion dal benzin dla BP nia dalonc da St. Moritz/San Murezzan, demé per rumanc, enceben che l raion é completamenter turistich.
Slariament te % dl rumanc: dl 2003 aladò dl sondaje de Radio y Televijion Rumancia y dl 2000 aladò dla cumpeida federala (popolazion soura 15 agn)
|
|
|
|
|
|
|
| |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
- Les osservazions che i volesse porté dant reverda dantaldut n pont avisa: prové de limité i danns. La lege nueva dess empruma definì i teritores linguistics di Grijons y limité les poscibeltés che i comuns, un dlongia l auter tl teritore rumanc, mete sun na pert sie lingaz tres na dezijion individuala, poester cajuala, zenza tegnì cont di derc de sie lingaz per l davegnì. Per definì chisc teritores dess la lege nueva samben se basé dantaldut sun dac statistics segurs. N paisc deplen rumanc desche Tarasp tla Engiadina pò parei todesch demé per gauja dla prejenza de na scola privata con internat todesch.
- Emportanta é samben la formulazion dla domanda che an ti fej a la jent. Sce an vuel se basé sun l rejoné efetif dl rumanc per determiné sie teritore esclusif te n raion bilingh, o te chel con restogns ciamò rumanc, spo él da fé na cumpeida dla jent ciantonala con pueces domandes cleres, per ejempl: “Rejoneise Vos rumanc? y nia “Capieise Vos rumanc?”. Na tel cumpeida fossa bonamenter zenza riscs y ala respidlassa concretamenter la desfanteda dl lingaz rumanc, talian o todesch. L pont flevoul (debel) dla lege: an se damana ben dac spezifics, ma spo se acontenteien de tré ca l material dles cumpeides federales, zenza tegnì cont che chestes cumpeides ne gnirà nia plu fates a la maniera vedla y bonamenter ne daràles nia plu informazions sun les chestions di lingac.
Les vedles domandes ne é dutaorela nia ciamò vegnudes adatedes a la lege nueva di lingac di Grijons. L prum projet vedova dantfora de se tegnì ai resultac dés a la domanda: “Ciun é pa per Vos l lingaz che i conesceis miec?” per determiné l teritore dl lingaz. Y an sa pu che al é l todesch che domineia: mesa la pert dl teritore rumanc reconesc l todesch desche lingaz ofizial, ma nia desche lingaz de paisc o dla scola. Enfinamai la scola sostegn aluesc l todesch. I dac revardenc la domanda: “Ciun é pa per Vos l lingaz conesciù miec?” ne dà nia les dretes informazions sun l endebliment dl lingaz.
Per fortuna é la situazion mioura de chela che an veid da les cumpeides. Sce n comun mostra su n 50% de chi che rejona rumanc, spo pòn zenzauter raté che la zifra ruva sun 70%-80% y chi che capesc l rumanc sun l 75%-90%. Chest pòn dì aladò dla enrescida fata da radio-tv. N bon 40% dla populazion grijona capesc l rumanc y almanco 100.000 persones te duta la Svizra rejona rumanc.
Gion Giachen Furer


1 iadesc liet