SPELL: dai 12 ai 14 de dezëmber Convëgn a Urtijëi

Punt culminënt la presentaziun dl DIZIONAR DI LADIN STANDARD O LADIN DOLOMITAN – Le model é sté le Rumantsch Grischun

In le proscim fin d’edema ai 12 ai 14 de dezëmber  gnaràl tignì a Urtijëi sön iniziativa dl proiet SPELL en convëgn de planisaziun linguistica che à por i Ladins sciöche punt culminënt la presentaziun dl “Dizionar dl Ladin Standard”, dit ince Ladin Dolomitan. Le tru por rovè a chësc resultat é sté lunch y al ne à nia mancé de vigni sort de spedrades politiches, l’ultima de setëmber dl 2002. Mo le proiet y danfora le diretur nü dl proiet dr. Erwin Valentini ne s’à nia lascé inscialtrì, cun rajun.

Al fô tla sentada di 23.09.1988 canche i Consëis dl Istitut Ladin Micurà de Rü y de Fascia ti à surandè ofizialmënter al professur universitar dr. Heinrich Schmid dl’université da Zürich l’inciaria de elaurè diretives por en lingaz ladin standard do le ejëmpl dl Rumantsch Grischun por i Ladins tla Svizra. Heinrich Schmid à salpü da presenté ala fin dl 1993 en conzet scialdi tler che à acontentè düc i componënc dla comisciun che à acompagné i laurs preparatorics dl professur Schmid, adinfora de öna na chestiun che à scialdè sö les animositês, la forma dl articul masculin “l” (la stangia), danter ater dassënn criticada dal dr. Lois Craffonara, laota diretur dl Istitut, che à orü avëi formes “plënes” por l’articul ince tl LD, sciöche al vëgn aldèdaincö adorè tla Val Badia. Al é da noté che le professur in ponsiun dr. Heinrich Schmid ne n’à ghiré degun onorar (adenfora de spëises por spëisa y alberch canche al é gnü adalerch), por lauré fora les regoles de basa, la fondamënta dl Ladin standart. Al à fat chësc laur gratis.

La politica à laurè deperpo tres decuntra, danfora la SVP de Gherdëna. I pröms agn ’90 é stés caraterisés da de vigni sort de stritaries politiches condütes ite tla discusciun dala SVP de Gherdëna. Da so gremo s’àl cinamai formè na uniun ad hoc “Regula Ladina” cun le fin de impedì le proiet, manacian ince na assurda plöra al Tribunal di Dërc Umans a Strassburg. Chësta uniun s’à spo tosc desfantè tl nìa, nia indere l’oposiziun dla SVP (ladina) in general che döra cina aldédaincö te formes plü o manco stersces, pormò de setëmber dl 2002 él gnü fora na tuta de posiziun tla medema tradiziun. Le presidënt dl Istitut Micurà de Rü, dr. Valentin, à ince porvè dl 1992 da mëte “sot a tlè” le proiet, mo zënza degun suzès. Le proiet ne ê nia plü da tignì sö.

Do che le professur Schmid à albü stlüt jö so laur, lascian davertes valgönes chestiuns (valgönes formes dl plural y la forma dl articul masculin sciöche dit dessura), é la chestiun é gnüda tuta tles mans dala Uniun Generala di Ladins dles Dolomites che à metü in pé aposta le proiet “SPELL” te na colauraziun cun i 2 Istituc y l’IPL y sostignì finanziaramënter dandadöt dal’Uniun Europea. A chësta mainiera à le proiet arjunt na dimensciun europea. Insciö àn podü laurè plü in pêsc, zënza les presciuns politiches provinziales che caraterisëia zënza la vita culturala tles vals ladines, presciuns che oress ion lié a vigni contribut ince l’aspetativa de conformité politica. La dimensciun europea vëgn ince sotliniada dal fat che al Convëgn dai 12-14 de dezëmber tolaràl pert esperc y linguisc’ da desvalis statesc d’Europa, da raiuns olache an à fat le medem vare, da spidiciamënt dialetal a na verjiun standardisada de lingaz.

Sön la basa dles diretives de Heinrich Schmid él spo gnü laurè fora da en grup componü impröma da Paul Videsott, Daria Valentin, Nadia Chiochetti y Ruth Bernardi cun d’atri colauradus de Fodom y Ampëz le vocabular y les diretives por na gramatica che é bele gnüs a löm dl 1997 te na pröma verjiun provisorica y dl 1999 te na secunda verjiun provisorica. De jügn dl 2001, sot la direziun de Erwin Valentini, él gnü fora la verjiun plü definitiva dla gramatica y sëgn da Nadè vëgnel presenté le Dizionar dl Ladin Standard, le stromënt essenzial por che vignun pois spo se dè jö concretamënter cun le scrì tla verjiun standard, ince sce al romagn forsc ciamò valgügn punc nia tlaris.

Te chisc agn, do che le Ladin Dolomitan o standard é bele gnü adoré sovënz tla Usc di Ladins, àn podü odëi che al vëgn capì plü saurì co vigni ater idiom y che al é y podarà ester tres deplü en lingaz punt danter les valades y danter i Ladins. Les parores de Heinrich Schmid s’à averè: “Fin de chest laour fova chel de abiné n model de lingaz che posse vegnì entenù te duta la Ladinia zenza messei vegnì emparè aposta o enchinamei ensegné te scola”, intenü saurì vëgnel naota. Dilan al grup de laur.

Ti proscims dis metarunse ite le program plü detaié dl convëgn.