Re: La posizion dl diretour dl Istitut Ladin Leander Moroder (ponc: 1)
da Claudio ai 12 June 2007 da les 12:24:37 | Cosses scandalouses.
Scrit tl Rumantsch Grischun (RG) tout da la plata dla Lia Rumantscha
(http://www.liarumantscha.ch/Rumantsch_grischun.397.0.html) - Al ne é degun problem capì l contegnù.
Derasaziun ed acceptanza
Il concept linguistic dal rg è sa cumprovà en la pratica. Las incumbensas da translaziun davart d'interpresas publicas e privatas occupan in servetsch spezial da la Lia Rumantscha. Inserats, instrucziuns d'adiever, prospects, formulars, inscripziuns sin tavlas, descripziuns da products e texts da reclama fan part da la lavur da mintgadi da las translaturas engaschadas en la LR. Ma er publicaziuns pli grondas sco las «Funtaunas» (1987 – 93) da G. Deplazes (istorgia da la litteratura rumantscha en quatter toms), l'«Ars Helvetica» (1991, ovra cumplessiva davart l'art e culturala visuala en Svizra en 12 toms), il «Lexicon istoric retic» (ediziun speziala en 2 toms dal «Historisches Lexikon der Schweiz», planisada per il 2008: www.hls.ch), accessibla er a persunas tschorvas u impedidas da la vesida ed en l'internet (www.e-lir.ch; l'aspect spezial da quest project: la tecnologia revoluziunara per l'«e-LIR» na deriva betg d'in manaschi «extern», mabain d'ina firma d'internet rumantscha, numnadamain da l'IC Surselva a Glion), l'«Istorgia Grischuna» (2003) dad A. Collenberg/M. Gross (emprima istorgia cumplessiva dal Grischun en lingua rumantscha e cun resguard spezial dal rumantsch), l'«Educaziun fisica» (med per l'instrucziun da sport en 5 toms), in cudesch d'utschels ed in cudesch da flurs, il «Handwörterbuch des Rätoromanischen» (1994, idioms e rg) sco er gieus da lingua, comics, cudeschs per uffants e giuvenils, cudeschs da maletgs, videos, broschuras, documents da votaziuns, e.u.v. dattan perditga dal grond svilup dal rg.
Dapi il 1983 porschan la Lia Rumantscha, il Radio e Televisiun Rumantscha, las universitads da Turitg, Friburg e Genevra sco er autras instituziuns ed organisaziuns curs da rg. Per quests curs stat oz a disposiziun in vast material d'instrucziun (er per ina scolaziun autodidacta). En vista ad in'introducziun dal rg en scola vegn er il chantun Grischun ad offrir ils proxims onns curs da rg a la magistraglia rumantscha. Il rg ha sviluppà en il fratemp ina ferma autodinamica e conquistà er ils champs da la litteratura, da la musica e dal teater. Diversas auturas ed auturs integreschan la lingua unifitgada en lur ovras e publitgeschan er cudeschs en rg. Er ils «Dis da litteratura» a Domat integreschan consequentamain e tematiseschan adina puspè il rg (p.ex. il 1990: «rg sco lingua litterara»), ed er l'organ da l'Uniun per la Litteratura Rumantscha, la «Litteratura», conceda in grond spazi al rg. Sin il champ da la musica sa reuneschan adina puspè artistas ed artists da tut las valladas rumantschas per realisar projects en rg. Menziun speziala meritan il project musical rumantsch per l'Expo 2002, preschentà sut il titel «Prisas-Reprisas-Surprisas, the famous rumantsch all star cover revue», ed il portatun «Lain fabular» cun songs dals Beatles en rg, planisà per la fin dal 2004. Era duas operas («Il cerchel magic»/1986, «Tredeschin»/ 2004) e dus tocs da teater («La mort stancla»/1995, «A. è in'autra»/2002) èn vegnids represchentads en rg. Dapi insaquants onns dovran er ils meds da massa stampadas ed electronicas pli frequentamain il rg. La gasetta rumantscha dal di («La Quotidiana») dovra il rg parzialmain sin l'emprima e consequentamain a sin la davosa pagina sco era a l'intern per las infurmaziuns surregiunalas. Er la revista da giuvenils «Punts» fa savens adiever dal rg. Las medias electronicas dovran medemamain il rg, surtut per lur publicaziuns e parzialmain per emissiuns prelegidas da caracter surregiunal.
In pau pli difficil èsi da persvader la populaziun en las valladas rumantschas da l'util d'ina lingua unifitgada surregiunala. Er sche l'acceptanza per il rg para da crescher, existan tuttina anc resalvas e temas envers il rg. Las dicussiuns e cuntraversas animadas han culminà il 1991 en ina petiziun al Cussegl federal cunter l’adiever dal rg en publicaziuns uffizialas da la Confederaziun. Questa petiziun ha dentant er mobilisà ils aderents dal rg: ins ha publitgà in manifest, auturas ed auturs, studentas e students, artistas ed artists han reagì cun diversas acziuns e publicaziuns e schizunt da las valladas rumantschas han ins pudì udir vuschs che pretendevan da cuntinuar cun il project rg. Il 1991 è vegnida fundada l'«Uniun Rumantsch Grischun» (URG) che s'engascha per la derasaziun da la lingua unifitgada ed edescha regularmain publicaziuns en rg (cudeschs da maletgs, litteratura, e.u.v.). Actualmain vegn discutada la dumonda, schebain ins duess anc mantegnair en vita quest’uniun che ha pers commembers en ils davos dus onns.
Per eruir l'acceptanza dal rg en la populaziun rumantscha ha il Chantun laschà realisà ina retschertga d'opiniun sin basa scientifica. Il 1994 ha la Regenza grischuna engaschà ina cumissiun d'elavurar la basa per ina tal'enquista e d'examinar alternativas pussaivlas al rg. Ella ha alura incarià l'institut Cultur prospectiv da Turitg da realisar la retschertga d'opiniun. 115 persunas da lingua rumantscha en la vegliadetgna da 18 fin 80 onns, domiciliadas en il Grischun, èn vegnidas resguardadas tenor il princip da casualitad.
Ils resultats ils pli impurtants dal rapport final èn il suandants:
Ina clera maioritad beneventescha ina lingua da scrittira cuminaivla.
Il rg na chatta betg ina maioritad absoluta, el vegn dentant preferì cleramain a tut las variantas pussaivlas.
Il rg duai vegnir duvrà sco lingua cumplementara als idioms e – cuntrari p.ex. al tudestg da scrittira – sulettamain sco lingua da scrittira.
Suenter la midada dal millenni èn alura sa precipitads ils eveniments:
Il schaner 2001 ha laschà stampar la Regenza ils novs attestats per las scolas rumantschas en rg.
Ils 10-6-2001 ha acceptà il pievel grischun ina revisiun da l'art. 23 da la Lescha davart l'adiever dals dretgs politics. Cun quai succeda l'entira correspundenza uffiziala tranter il Chantun e la Rumantschia en l'avegnir en rg. La populaziun rumantscha po dentant sa drizzar vinavant en ses idiom al Chantun, ed era las vischnancas na ston betg remplazzar ils idioms tras il rg.
L'october 2002 ha decidì la radunanza da delegadas e delegads da la LR d'intensifitgar la promoziun e la derasaziun dal rg sco lingua da scrittira surregiunala e d'introducir quella a media e lunga vista en las scolas rumantschas.
La stad 2003 ha decidì il Cussegl grond dal chantun Grischun en il rom d'in pachet da spargn d'edir meds d'instrucziun rumantschs be pli en rg a partir dal 2005 (cf. www.gr.ch). La Regenza ha incumbensà il Departament d'educaziun, cultura e protecziun da l'ambient d’instradar ils pass correspundents. Questa decisiun ha provocà protestas vehementas da vart da la magistraglia e da la politica e cultura regiunala (cussegls communals, cussegls da scola, deputads al Cussegl grond, uniuns da lingua e da cultura, corporaziuns regiunalas). Differentas intervenziuns pretendan da la Regenza grischuna in cler concept per l'introducziun dal rg en scola. Ils 22-11-2003 ha engaschà la Regenza ina gruppa da lavur d’elavurar in tal concept per l'introducziun successiva dal rg en scola. Ils idioms duain vinavant giugar ina rolla impurtanta: sco linguas da litteratura, sco linguas da la cultura tradiziunala, sco linguas discurridas e sco linguas per l'identificaziun regiunala. L'urari da la Regenza sa preschenta sco suonda: emprimas lavurs da planisaziun il 2004, concept da detagl, furmaziun dal cader e da la magistraglia il 2005, introducziun dal rg en las emprimas classas primaras en regiuns da pionier il 2007, cumenzament da l'alfabetisaziun en rg en tut las emprimas classas il 2010.
Il mars 2004 ha alura er la PCD giuvna Surselva cumbattì l'introducziun dal rg en scola: en ina petiziun pretenda ella che las vischnancas grischunas cun scola fundamentala rumantscha duain pudair decider en ina votaziun consultativa, schebain il rg duess daventar la lingua da scola fin il pli tard l'onn 2010. Pliras vischnancas sco Sumvitg (cunter) e Luven (per) en Surselva e La Punt-Chamues-ch (cunter) en l'Engiadina han gia fatg diever da quella pussaivladad. Tenor il dretg federal n'han dentant talas votaziuns consultativas nagina valur legala. Diversas vischnancas han er prendì l'oc-casiun da determinar uffizialmain l'adiever da l'idiom regiunal en scola. En l'Engiadin'Ota, per exempel, han Segl e Samedan modifitgà en ina votaziun communala lur constituziun che fixescha uss expressivamain il puter ed il tudestg sco linguas d'instrucziun en las scolas communalas.
Tenor ina petiziun ch’è vegnida suttascritta il zercladur 2004 da bunamain tut las vischnancas da l’Engiadina sco er da Valchava en Val Müstair e da l'«Uniun dals Grischs» duai la Regenza tschertgar soluziuns flexiblas che resguardan las situaziuns differentas dal rumantsch e che garanteschan che l'introducziun dal rg en scola na pericliteschia betg il rumantsch.
Il zercladur 2004 è er la Lia Rumantscha s’exprimida publicamain davart il tema rg en scola. Ella pretenda d'introducir il rg en scola «uschè svelt sco pussaivel, ma bain preparà»; ella pretenda dentant a medem temp er dal Chantun professiunalitad e sensibilitad en la fasa da concept e l'in-tegraziun da tut las gruppas d'interess, sco la magistraglia, las autoritads da scola, ils geniturs e las uniuns da lingua e cultura, en las decisiuns finalas. Ins stoppia ultra da quai dar al project il temp necessari per far ils pass da standardisaziun necessaris en vista ad in’introducziun dal rg en scola, da famigliarisar la populaziun cun il rg, d'elavurar buns meds d'instrucziun e da scolar las magistras ed ils magisters en rg. Projects da pilot regiunals e communals, accumpagnads professiunalmain ed valitads a moda scientifica, duain preceder l'introducziun integrala definitiva dal rg en las scolas primaras. La rolla dals idioms e dal rg duai vegnir determinada cleramain. En pli duain las differenzas sociolinguisticas en las regiuns vegnir respectadas.
Ils 14-6-2004 èn s’exprimidas 180 persunalitads rumantschas da la scienza, da la cultura e da la furmaziun en ina brev averta a la Regenza grischuna cunter in'introducziun integrala dal rg en scola a partir dal 2010 (cf. «Südostschweiz» dals 12-6-2004; «La Quotidiana» dals 15-6-2004). Ils auturs da la brev pretendan da la Regenza da desister d'ina introducziun activa dal rg sco lingua da scola. Ina tala politica da linguas saja faussa e donnegeschia tant als idioms sco er al rg.
En ina seduta dals 20-6-2004 ha er la gruppa rumantscha dal Cussegl grond dal chantun Grischun (var 40 commembers) sustegnì ina soluziun pragmatica per la dumonda rg en scola en il senn da la posiziun da la LR. La primavaira 2003 aveva envidà la Lia Rumantscha las autoritads da scola da la Val Müstair sco er da Domat e da Trin (Sutselva) d’annunziar al Departament d'educaziun, cultura e protecziun da l’ambient lur interess per in'emprova da scola cun rg. La «Corporaziun regiunala Val Müstair» (magistraglia, cussegl scola e presidents da vischnanca da la Val Müstair) ha dumandà ils 8-10-2003 la permissiun per ina tala emprova ed incumbensà la LR d'elavurar in concept. En consequenza da la resistenza massiva da vart da la magistraglia e da la politica regiunala ha il Departament d'educaziun dumandà ils 12-12-2003 ils represchentants da la Val Müstair da spetgar cun l'introducziun dal rg en lur scolas fin che la fasa da planisaziun e da preparaziun è terminada (2007). Gia l'october 2002 ha la vischnanca da Ziràn (Val Schons) approvà l'introducziun dal rg al stgalim superiur da la scola populara, e quai sco emprima vischnanca rumantscha.
Il rumantsch grischun en il context europeic
La standardisaziun da linguas è dapi in pèr decennis in rom impurtant da la linguistica, entant che la normalisaziun da la situaziun linguistica e l'adiever d'ina lingua èn temas decisivs da la sociolinguistica. Suenter esser stada focusada ditg sin ils pajais en svilup, sa concentrescha la perscrutaziun dals process da standardisaziun e da normalisaziun adina dapli er sin l'Europa. La LR ha basà sia planisaziun da lingua da bell'entschatta sin las metodas ed ils process cumprovads da la planisziun linguistica moderna. Ella participescha regularmain a colloquis ed a congress internaziunals che tematiseschan la standardisaziun linguistica (p.ex. il 2002 ad Urtjëi/Dolomitas, organisà da l'Istitut Cultural Ladin/SPELL) u organisescha sezza tals inscunters (p.ex. il 1991 a Cuira/Parpan en collavuraziun cun la cumissiun naziunala da l'UNESCO, vesair Lüdi 1994; il 1998 a Cuira en collavuraziun cun l'Uniun svizra per linguistica applitgada/USLA, vesair Dazzi/Mondada 1999). Quest barat d'experientschas è impurtant. El mussa ch'il rumantsch n'è insumma betg sulet, sch'i va per dumondas da standardisaziun e porta a las minoritads linguisticas novas enconuschientschas nizzaivlas gist en la derasaziun d'ina lingua da scrittira surregiunala.
|
] |
|
