Fostüs di tëmps passés
scrit ai 07 December 2002 da les 13:48:30 da noeles |
|
Tres indô ürton te toponims prelatins - La storia dötaurela ascognüda dla colonisaziun dles vals ladines
de Umbert Cians
Na relaziun dër interessanta y iluminënta chëra dl dr. Lois Craffonara tignida in sëra (06.12.2002) tl Kolpingshaus a Balsan porsura le tema: Toponomastica y protostoria. Pian ia dala desfarënzia danter preistoria y protostoria, la prüma che à so suport tla archeologia y la secunda che ciafa en aiüt tla archeologia, él gnü a baié dla linguistica che dëida sides la preistoria co la protostoria tres le stüde dla toponomastica. I spezialisc' de toponomastica ne po nia plü se basé sön le sonn, la usc dles parores o piec ciamò sön l'invenziun, mo al va debojëgn de conësce afunz la linguistica dl post. Danter nüsc besauns messunse ince arcumpedè i Celtesc. Söl retrat en per celt dan süa ütia. Cun "Artesena" él atestè che Celtesc à messü vire danter la Val Badia y Fodom.
Gonot, insciö Craffonara, vëgnel inrescì toponims malamënter. Ejëmpl: le toponim "Plan de Corones" ne vëgn nia da "corunes" che oress inzai dì spirit dles munts, na parora che ne esistî gnanca tl ladin-mareo, mo scemplamënter da corones, scalins tl terac por ladin. La dificolté por l'archeologia y la protostoria sta imprömadedöt tla mangora de documënc scric. Nia ma les gran, mo tambëgn les piceres valades á albü süa funziun sciöche trus de transit de popui desvalis. Insciö nes dij le stüde dla toponomastica tlermënter che bele dan Gejù Crist viôl porsones te nostes valades, la desmostraziun é la toponomastica prelatina che an incunta sovënz. Toponims prelatins, de chi che an ne conësc dötaurela nia la raisc é p.ej. Börz, Coz, Grones ( che ne n'à nia da nen fá cun Corones), Fiung, Mantëna, Rina, Mareo (che vëgn dant por scrit le pröm iade l' ann 883 do Crist) y i.i. Cun s'avëi intopè tl toponim "Artesena" (=art ô dì laûrs tl celtich), insciö stal scrit te en vedl bragamin dl 1079, án afistié i Celtesc. Plü tert é le toponim gnü latinisè te Orsara/Orsera y minè él impara i altiplans danter Piz La Ila y Cherz ta Fodom. Cun la descurida de chësc toponim eson gnüs sura che al mëss ince ester sté Celtesc danter i abitanc preistorics dles vals ladines y insciö danter nüsc besauns, ajache la storia é na continuité cina a nüsc tëmps. Incër l'ann 1000 - insciö pon dedüje dal toponim- viôl tles valades ladines tambëgn jënt de lingaz celt, sciöche porater te d'atri posc' dles Alpes. Alüsc s'á le lingaz celt mantignì - aladô de valgügn studiês - ciamò cotan plü dî. La toponomastica latina/romana - a desvalianza de chëra prelatina - conëscion fora deperpo scialdi atira y avisa te toponims sciöche Larjëi (da lersc), Pecëi, Plan, Gader (mosöra tipicamënter romana: da "quadra"), te deroiaziuns de vicus (=paisc: Vich, Vì, Somvì y.i.i.) y de curtis (lüch dl maier, Curt, La Curt). Ince Fodom é na espresciun dla aministraziun medievala à dit Craffonara. Dî alalungia ne savôn nia co incadrè le toponim, sëgn aràton che la spligaziun plü logica sides la provegnënza dal latin "feudum domini" (feud dl signur/patrun).
|
| |
Cumpeida mesana de oujes: 5 Oujes: 2

|
|