Segns de dauritura, ma al romagn dutaorela tabus
L Convegn fova dominé da esponenc dla Svp, deguna parola endere sun Ladin Standard, colaborazion interladina
de Umbert Cians
Le convëgn "La mendranza tla mendranza" metü a jí dal consëi regional y anunzié fora d'en sarëgn tres internet é gnü tigní incö (22.11.2002) tl salf dl consëi a Balsan. Dan na lignora lungia de porsones arjignades a tó la parora él sté danfora le salüt dl presidënt dla regiun dr. Franz Pahl che á recordé l'importanza che al ti é gnü dé al grup linguistich ladin y dandadöt a so lingaz te chisc ultims agn, na importanza che le grup ladin se mirita.
Le manajamënt dl convëgn é toché a Cristoph Perathoner (SVP de Gherdëna), secreter particolar de Siegfried Brugger (SVP) che á presenté i reladus, fajon odëi che al se trata de en convëgn scientifich-politich che reverda suradöt le lingaz dla mendranza y so coliamënt cun la maioranza todëscia. Por pröm á tut la parora l'assessur Florian Mussner (SVP) che a á recordé naota in cört i vantajes che le "sté cun i todësc" ti porta ai ladins ti seturs desvalis. Al á ince recordé i fodoms y ma i fodoms, olache al é meso na colauraziun a livel cultural y ince ël á metü a löm la revalutaziun dl lingaz ladin te chisc ultims agn. Hugo Valentin (SVP) é pié ia recordan la sentada dla SVP a Maran ai 22 de novëmber dl 1969 olache na maioranza strënta ti á dé la usc al pachet y ince düc trëi i votadus SVP ladins é stęs a öna. L'ester mendranza tla mendranza, á dit Valentin, ti á porté ai ladins en bun nüz te majun.
Spo á tut la parora le prof. dr. Anton Kilias che é jü ite sön i convëgns che vëgn realisés tl Ciantun di Grijuns, olache al esist en simposium dal inom "Churchill" che se dá jö cun temesc culturai y politics. Al á recordé la uniun metüda adöm fora di Grijuns che se bat por defëne la "Quarta Lingua" dla Svizra, le rumanc. La Lia Rumantscha á fat la proposta de introdüje le lingaz unfiché dlunch tles scoles, sciöche al é bele gnü fat tl ultim ann te valgügn comuns. Do d'atri intervënc cörc é piada ía la corona di referac, a mëte man da Lois Craffonara cun le tema: "Le ladin dal punt d'odüda linguistich", che se á baudié danfora che al é pücia informaziun porsura i ladins ti media todësc y talians. Al á recordé in cört l´origin dla parora "ladin" y "retoroman". Le ladin é dit in cört "latin sön en substrat retich" che gnô baié plüdadî te en raiun dër ampl. Craffonara á sotlinié le lian danter le Friul, les Dolomites y i Grijuns, baian de na comunité de lingaz, mo nia de na unité culturala.
Perathoner Cristoph á fat en pü la storia dl moviment politich ladin pian ia ciamň dai tëmps sot al'Austria olache - do süa minunga - á les raisc le model de "cooperaziun cun i todësc". Al é vëi che tl Contrat Degasperi-Gruber dl 1946 ne él nia gnü fat inom di ladins, mo le plural "les populaziuns" contigní tl contrat se lascia deslarié - do süa minunga - ince ai ladins. Le reconescimënt dl grup etnich ladin é pormň gnü plü tert cun i statuc de autonomia dla regiun Trentino-Südtirol rovan al 2001 olache al ti vëgn reconesciü ai ladins ince la rajun de fá na plöra por ladin pro le vicar apajadú de Tlüses y de Bornech. Por ël restél davert le problem dla parité olache al é odü danfora mez todësc y mez talians, stlujon fora i ladins, p.ej. pro le Tar (Tribunal aministratif), tla comisciun toponomastica, tla comisciun di 6 y i.i. Perathoner se damana ince che les comunicaziuns cun i ufizesc dla provinzia pois gní fates tl dagně ince por ladin y che la provinzia sostëgnes l'economia tles valades ladines.
Siegfried Brugger á danfora recordé la personalité de Ezio Anesi, le pröm senatur ladin dl 1992 y le suzes lital de Bepe Detomas ti agn 1996 y 2001. Al á spo recordé che ince ël da pert de süa uma, sciöche Roland Riz, á en pü de ladin ados. Suradöt ál recordé l'ingajamënt tl Parlamënt a Roma danter i rapresentanc dles mendranzes por arjunje deplü rajuns. Important - á dit Brugger - é la presënza de Hugo Valentin tla comisciun 137 y suradöt de Bepe Detomas tla comisciun di 6 y di 12, ince sce al ne á nia le dërt da lité.
Roland Riz (SVP) á dit, conscidran le resultat dla cumpëda dla jënt, che la cosciënza ladina é döt ater co morta y che ara ne va nia indô. Ince ël á toché la chestiun dl Tratat de Paris olache tl plural "les populaziuns" él miné les populaziuns dles provinzies de Trënt y Balsan. Al á recordé tambëgn en pü la storia di ladins dal pröm statut inant, suradöt la formulaziun dl art. 87 olache Franz Kostner da Corvara y Alois Pupp de Antermëia á baié deboriada cun Amonn. L'articul 87 dl pröm statut ę assolutamënter öt y feter da nía por i ladins, al ne bastâ nia sciöche artëgn legal por tigní in pé en grup etnich. El á batü dandadöt söla ancoraziun internazionala di ladins tres le statut che i defënn ala pęr di todësc. En ater vare inant él sté dl 2001 cun le vicar apajadú a chël che an po ince se oje por scrit tl lingaz ladin. Al á stlüt jö cun i punc daverc: 1) al dess ester en rapresentant ladin te vigni gremium, 2) mudé la parité mez talian-todësch, spo rapresentanza ladina de dërt tla comisciun di 6 y di 12 y la surantuta dl model austriach che baia de sconanza dl grup etnich y nia de na mendranza, chësc ó dí medema sconanza di todësc. Trënt, á dit Riz, á bele arjunt cotan, mo Belun é na dodanza. I ladins fodoms y ampezans é destinés a tomé, sce ara va inant insciö.
Döt adöm na picia dauritöra dla SVP ai problems culturai tipicamënter ladins, mo al resta ciamň dötaurela tabú da baié de lingaz unifiché, gnanca gnü atoché ne tratan le convëgn, de deslariamënt ai ladins de suramunt dl radio y dla televijiun pro la Rai da Balsan, de ciaré de mëte in pé strotöres unitares ladines p.ej. tl setur scolastich, deplü ores de ladin te scora y de ater plü; degun reconescimënt dl laur dl'oposiziun politica.
Al vëgn invié i leturs/partezipanc de ortié ite comentars.
Nota: