La prozescion de Jevun, les raijes se perd tl scur dla storia
En chest vender, ai 5 de mei, gnirál prejenté l liber de dr. Lois Craffonara sun la prozescion de Jevun tl Ciastel de Tor a San Martin
Entourn mez jugn piaràl endò via la prozescion de Jevun (pronunzié Jeunn o Jeo tla Val Badia), n pelegrinaje de 3 dis, a chel che al tol pert prozescions de dutes les 12 cures dla Val Badia. Tó pert tòlel demé ei, joegn y mutons, les eles ne va nia empera, enceben che per n pez à ence eles podù tó pert.
La claustra de Jevun soura la zité de Cluses. Sun les cleves a soredl végnel coltivé vineis.
Entourn les prozescions se formeiel dagnora liejendes che vegn ententes de miracolousité. Enscì dess ester i agn "de Jeunn" de bogn agn y almanco n familiar dess avei tout pert. Ben vigni el y joen dla valeda á tout pert almanco 1 n iade, sce nia deplù iadesc. Ma ciunes é pa perdret les motivazions per na tel prozescion, canche les motivazions iniziales é bele dadie desmentiedes y cheles plu nueves vegn dedes dal "aut ju". Se tràtel de porì tradizion?
Tl cristianeisem à l pelegriné bonamenter metù man con iadesc tla Tera Santa. Plu tert àn scomencé a jí per sanc en prozescion a les fosses di apostui Piere y Paul a Roma y di autri sanc che é vegnus permez con l temp. Dret deslarié s'à l jí con crousc con confalons y pilores de cult (statues) empermò tl temp medieval, canche epidemies (la mueria, la varioula ez.) y calamités naturales à semené meseria, ciarestia y dolour te de gran raions. En general pòn constaté na intensivazion dl jí con crousc y en pelegrinaje te situazions de crisa y de melsegurté economica, p.ej. entratant temps de vera, rejons donca dret mondanes.
L jì en prozescion o fé n pelegrinaje ne é nience demé na carateristica dl cristianeisem o dla gliejia catolica. La usanza y la tradizion de pelegriné da soui o en grup a veneré te n post Die, la oma de Die o sanc, per i prié do sia interzescion é cotant plu vedla. Bele i vedli egizians dant 4000 agn, i Grecs y i Romans jiva en prozescion per chirí su luesc de cult, portan con sé statues y pilores sacres. Ence tla Cina y tl Giapon conéscen le "jí en prozescion" y samben pro i maometans (al é n dovei de vigni maometan de jí n iade te sia vita a la Meca, la "Haj").
An rata che le jí en prozescion nasce dal debujegn dla persona da se destaché dal vigni dí per ruvé te d'autres dimenscions: les fadies de jí lonc (soura mont via), l'atmosfera dla prozescion, la esperienza de comunité y la orazion, é bonamenter bones de conduje la persona plu damprò a la resposta esistenziala.
Ciunes é mo stedes endere les gaujes che na prozescion, desche chela de Jevun, vegn tramaneda inant per generazions y se reveleia dutaorela dret populara? Les prumes motivazions dla prozescion de Jevun se perd tl cialù dla storia, al ne é degugn documenc scric. I archeologs rata che la pruma gliejia cristiana sun la crepa de Jevun soura Cluses é vegnuda costruida tl 5. secul do C. tla luegia oláche al fova denant n templ de cult pagan, sciche perauter truepes d'autres gliejies costruides tl temp dla cristianisazion. Da la seconda pert dl 6. secul nes él tramané l inom dl vescul Ingenuin (per ladin Nuin). Puech do l ann 1000 él vegnù sposté dal vescul Albuin la senta vescovila da Jevun a Persenon.
Che la Val Badia sie gnuda cristianiseda da Jevun ne é storicamenter nia segur. I prums miscionars cristians gniva dessegur da Acuileia, da chela senta depenòvel ence l vescovat de Jevun, nasciù tl 5. secul. Ence a Aguntum (dlongia la atuala zité de Lienz) fòvel n vescul per pert dl Noricum; la Val Badia - o pert de chesta - podessa perchel ence ester vegnuda cristianiseda da chilò enfora. Al ann 1503 va zeruch l prum document scrit che rejona dla prozescion de Jevun. Valch soura les gaujes y i motifs dl jí con crousc en Jevun scriv empermò dl 1835 l plovan de La Pli, ma al se trata demé de ipoteses.
Linguisticamenter àn daté l scomenciament dla prozescion scialdi plu avisa: ala ne pò nia ester plu vedla che l inom ladin de "Jevun" (Jeunn o Jeo tla Val Badia) che corespon al toponim todesch-medieval "Seben" (y nia al toponim latin o vedl-ladin "Sabióna"). Chest toponim po demé ester ruvé tla Val Badia entourn al 1250 y l 1400, sciche al resulteia da n stude linguistich dl dr. Lois Craffonara ("Die Wallfahrt der Gadertaler Ladiner nach Säben", 1989). Perchel ne pòl nia se traté de na prozescion de rengraziament per la fé cristiana pro l vedl scagn vescovil, desche al rodova una na ipotesa. Sce chela fossa steda la rejon, ne él nia da se splighé che an se essa desmentié l vedl inom de Jevun, enfinamai i gherdeines che viv ciamò plu damprò. Mantegnì se à depierpul l vedl inom ladin dla zité de Cluses (dal latin vulgar * Clusas, Val Badia: Tlüses, Gherdeina: Tluses).
Les gaujes per la prozescion de Jevun, na prozescion per prié decà benediscion y grazies ("Bittwallfahrt"), va bonamenter zeruch a les gran catastrofes naturales che à tramenté la populazion dla Val Badia ti agn entourn l 1340 y che é amplamenter documentedes: les campagnes fova vegnudes derenedes da de gran schires de saioc dl 1338, tamben dl 1340 y dl 1341, semenan fan y mort y ghiran truepes vitimes. Dl 1344 él sté n gran tremoloz y dl 1348 à la gran mueria (la pest) condut adalerch mort y desdruzion. La gliejia de Jevun é dedicheda a la Santa Crousc y fova bele tl 14. secul luech documenté de pelegrinaje tl Tirol. Perauter é ence chi de Valdaura jus enfin al 1904 "en Jevun" per prié che ai vegne stravardés da calamités naturales. Dal 1740, al temp dl razionalism, enfin al 1861, é la prozescion de Jevun feter dagnora gnuda proibida. Tres endò á la jent dla Val Badia prové de giaté la lizenza per podei endò la tegnì y finalmenter dl 1861 ti éla gnuda conzeduda. Da chel ann inant enfin al 1877 jiva chi dla Val Badia vigni ann en Jevun, ti agn dedò manco y dal 1896 inant - tout fora l temp anter les does veres - vigni trei agn enfin a aldidancuei. Entratant les prozescions él n iade o l auter ence suzedú valch iregolarité grieva y enscì él gnù metù su dl 1864 n ordinament che regoleia per menù duta la prozescion.
Pludadie vegnìvel fat fora da marcé da Pederoa canche la prozescion dova pié via, de regola de jugn, canche i joufs de Börz y de Munt d'Adagn é tarens (ledesc da neif). Dla organisazion se festidiova zacan i massés dles plovanies. Aldidancuei che al ne en é nia plu, l plovan de La La Pli. Chi da La Ila y chi da La Pli se tol ence dagnora pera n ciaval per lascé senté l plovan.
-
-
Valch sun la storia de Jevun
La crepa de Jevun che an veid bele da dalonc, é aldidancuei coroneda da n complés de fabricac dla claustra dles monies beneditines. Per merit de sia posizion stratetica y segura fòvela bele abiteda tla preistoria desche escavazions archeologiches documenteia: dal temp Neolitich inant, vuel dì dal 4.500 enfin al 2.800 dant C. (fusties dla cultura di "vasi a bocca quadrata"). Anter l auter él vegnù giaté n manarin de pera y spidic de copes dl Temp dl Bron bonorif (1.800 - 1.500 dant C.).
Encer l ann 100 dant C. é l raion de Persenon vegnù encorporé tl regn celtich dl Noricum. L ann 15. dant C. à i Romans (Drusus y Tiberius) concuisté les Alpes zentrales. La popolazion locala é de en gre en gre vegnuda romaniseda. Per cie che reverda credenzes religiouses dl'antichité (tl temp roman) él gnù giaté tla Val d'Isarch a Mauls n relief che rafigureia l Die "Mitras". L cult di misters de Mitras - deslarié a chi temps soura dut l Imper roman - ova sies raijes tla religion persiana y tla filosofia de Platon. N auter cult documenté tl raion é chel a la dea egiziana de Isis.
L prum vescul cristian che an sà con valgamia segurté che al à residé sun Jevun, é sté "Materninus Sabionensis episcopus", nominé Marcellus. Sie inom resulteia da na lista de vescui che à tout pert ti agn dal 574-77 a na sinoda a Grau (Grado, nia dalonc da Acuileia sun la laguna tl Mer Adriatich). L secont vescul dess ester sté San Ingenuin (San Nuin) che fova n scismatich, ma che vegniva empò veneré do l ann 1.000 desche sant. Duc i vescui (entourn 15) enfin al ann 805 porta inoms latins-romanics. An rata che la popolazion romana dl post fova bele cristianiseda da Acuileia enfora tl 4. secul (la religion cristiana fova deventeda sot ai imperadours romans Constantin I y Theodosius I, religion de stat), davia che al ne vegn inió dant la senta de Jevun desche zenter de miscions.
Encer l ann 590 métel man de imigré soura l jouf dl Brenner i Baiuvars germanics che se lascia ju tla val dl Isarch y te Puster. La jent de lingaz latin tles vals prinzipales vegn plan, plan todeschiseda. L ann 798 vegn Jevun destaché dal patriarcat roman de Acuileia y metù permez a chel todesch de Salzburg a desmostrazion dl orientament politich y cultural devers nord. La gliejia sun Jevun é vegnuda consacreda a San Ciascian, plu tert veneré desche patron dl vescovat de Persenon. Entourn l ann 1.000 sposteia l vescul Albuin la senta vescovila da Jevun a Persenon y ence la consacrazion a San Ciascian. Jevun resta na fortificazion vescovila. Te n document imperial de Konrad II dl 1027 végnel rejoné de na claustra (convent) a onour de Santa Maria sun Jevun.
L medieje canche Jevun é deventé luech de pelegrinaje ne sàn nia avisa, dessegur audel pro i plu vedli luesc de atrazion, p.ej. l patron San Nuin (Ingenuin), la gliejia dedicheda a la Santa Crousc y la capela consacreda a Santa Maria. L ann 1652 él vegnù costruí na gliejia nueva a onour de Santa Maria. Sun insistenza dl canonich Jenner da Cluses, él vegnù adalerch l ann 1685 da Salzburg les prumes monies beneditines y al é vegnù enaodé ofizialmenter la claustra che à mantegnù sia continuité sun Jevun enfin a encuei.