La perdonanza va damaneda ai ladins per sia pazienza - La lista longia dles mancianzes politiches
de Umbert Cians
Bilanz provinzial 2003 bloché enlaouta, mozions a ben di ladins refusedes da la SVP, Aiut Alpin Dolomites, la seria longia de mancianzes dla politica envers i ladins te Suedtirol; conscidron mo n pue les mozions de Carlo Wileit, a mete man da cheles ultimes: feter degugn ladins ne laora pro l'Université ledia da Balsan y Willeit se damana per l grup ladin una dles does vizepresidenzes sciche preodů dal statut dla Université, enchina ciamň touta ite da n todesch y al se damana che l grup linguistich ladin ae sie raprejentant nia demé te consei, ma ence tla jonta de chest organ. L raprejentant ladin é dutaorela Theodor Rifesser che ŕ sen messů dč pro che al va debujegn de mudé l statut per ti fé lerch ai ladins. A cie moda ál pa scuté enchina sen? 
Retrat: L "Land" Südtirol ne scona nia cosc' canche ala va de d'autri interesc. L journal Südtirol Heute giata n finanziament de passa mez milion de euro al ann (1 miliard de vedles lires), la proposta de Willeit de ti garanti tres lege a la Usc n finanziament é depierpul categoricamenter vegnuda refuseda da la SVP.
L bilanz de previjion dla provinzia per l ann 2003 é vegnů bloché dal aconsiadour Carlo Willeit per ti garantí plu mesi finanziars a la cultura di ladins y chest iade plu avisa per giaté scioldi per l ampliament dla Cesa di Ladins a Urtijei y dl museum de Gherdeina, sciche al ova bele ence fat l ann 1995 per l Aiut Alpin Dolomites. Na cossa daldut legala y che desmostra interessament al ben dla mendranza ladina, segn cler che Willeit fej sie dovei desche raprejentant politich di Ladins. Al é vegnů scraié contra Willeit enlaouta, tl 1995, per la chestion dla esistenza o manco dl Aiut Alpin y an é endň decontra encuei pervia dl problem dla Cesa di Ladins che á na gran funzion tl ciamp dla cultura y tla storia ladina: ala é pu l scagn dla Union Generala di Ladins dles Dolomites. La storia ti á dé rejon a Willeit enlaouta y ala ti dará rejon ence chest iade. Dant da puec dis ti á fat l'échipe dla Svp, con a cef l Obmann Brugger, na vijita a chi dl Aiut Alpin y ala á reconesciů che l Aiut Alpin é sen "unverzichtbar/irrinunciabile". Tan giut messŕran mo aspeté denant che podei audí valch de tel ence per la Cesa di Ladins?
a chest iade á valch bel y gran om dla Svp perdů n pue i nerfs y al á pensé de salvé da na burta figura almanco si amisc de Gherdeina y per chest se ál tout la bria de damané perdenanza ai todesc de Südtirol minan a chesta moda de ti fé capí ai todesc che i gherdeines ne n'é nia tan "stupids" desche Willeit, ma i badioc bonamenter ben.
Ma la verité é duta autramenter y chest bon om ne la veid nia ite: nia ai todesc, ma ai ladins éssel messů damané perdonanza per dut cie che la SVP ne n'á nia fat entratant duc chisc agn per la mendranza ladina. Porvon mo de mostré su la realté: da canche al é te Consei provinzial Carlo Willeit él vegnů porté dant n grumon de "mozions", regolarmenter sciuredes zeruch dai todesc. Fin ch'al fova d'autri raprejentanc fňvel dut chiet davia che i ladins fova todesc y basta, de na linia autonoma ladina gnanca l'ambria. Hugo Valentin, do 15 agn, ova porvé de derzé l rampin, de se fé audě, ma al á abů ruvé per tres.
Conscidron mo n pue les mozions de Carlo Wileit, a mete man da cheles ultimes: la mancianza dl proporz per cie che reverda i posc´ tla Université da Balsan y l paiament dl bol per l ejam de bilinguism y trilinguism. Feter degugn ladins ne laora pro l'Université ledia da Balsan y Willeit se damana per le grup ladin una dles does vizepresidenzes sciche preodů dal statut dla Université, enchina ciamň touta ite da n todesch y al se damana che l grup linguistich ladin ae so raprejentant nia demé te consei, ma ence tla jonta de chest organn. L raprejentant ladin é dutaorela l dr. Theodor Rifesser, che ŕ sen messů dé pro che al va debujegn de mudé l statut per ti fé lerch ai ladins. A cie moda ál pa scuté enchina sen?
I ladins messova paié doi iadesc l bol pro l ejam de bilinguism y trilinguism, canche per lege ne fňssel nia stč debujegn no per un y no per l auter, davia che ala se trata de posc´ publics. L avocat Christoph Perathoner ne veid nia ite chisc problems, ti ései mo massa pici o sclec? En curt n grumon de autri problems: Willeit á damané plu iadesc n finanziament assiguré per lege a la Usc di Ladins y a la cultura ladina en general: nia da nen fé, ma finanzié vigni ann la televijion "Südtirol Heute" con 500 mile euro al ann (1 miliard de vedles lires), chest pňn fé! Willeit á damané na indenité de trilinguism tla aministrazion publica: trueps mess avei l atestat de trilinguism per giaté l post, ma ne giata deguna indenité. Enchina ciamň él preodů la indenité de trilinguism demé per valgugn ofizes, sciche chi dla intendenza a Balsan, ma nia ti ospedai. La perdonanza va damaneda ai ladins per sia pazienza.