Les finezes dl scrive ladin
- É l "n" pro n valgugn n partitif o l articul indeterminé? - Sourantout dal forum "Chestions de Ladin Standard"
de Erwin Valentini
N letour se damana sce l ‘n’ dant valgugn é n pronom partitif "en/nen" o n "articul".
La resposta de n auter letour é steda chesta: «Ie dijesse che "n" dant "valgugn" ne pò nia ester n articul, végnel pu ence adoré dant l plural "n valgunes", sce al se trata veramenter de "en-nen" partitif messéssen endere scrive "en valgugn, en valgunes" o ence nia, sce l partitif á trei formes n, en, nen?». La chestion é zenz’auter enteressanta y merita perchel na analisa n puech plu ampla.
Pion via da n valgunes frases en LS:
Nos on compré n valgunes ciases.
Nos en compron n valgunes.
De chestes balotes en éi mangé n valgunes.
Al en é resté demé plu n valgunes.
Paul à compré n zacotanc de libri.
Paul en à compré n zacotanc (libri).
Ladin de mesaval (da T. Gasser):
N valgügn arà dagnora val’ da dì.
Pire é jü a funguns y n’à propi ciafè n valgügn.
Danter les chersces ite n’êl n valgönes de frades
De chësta sort de drap n’adori deplü.
T’un aste ince tö cumpré un.
Tòletun n valgönes de chës chertes.
Te pos damané olache t’ôs, n tant còstel mefo.
Inultima se n’àl impò abiné n tanc.
Dantfora él da dì che l LS vuel ester n lingaz scrit y nia rejoné y perchel ne nes deida chilò la fonetica nia per dezide sce ‘n’ (valgunes) é n articul indeterminatif o n pronom clitich partitif. Sce i tolon l badiot (dla Auta Badia) sciche referiment podessa la pronunzia de ‘en’ ester o [n] velar o dental dant a na parola che scomencia per vocal (elijion) o n [nen] (forma renforzeda). La forma ‘en’ dl enclitich pronominal partitif é vegnuda cernuda tl LS sciche na forma mediana o anter ‘n’ y ‘nen’.
La pronunzia de ‘en’ partitif tla Bassa Badia pò varié ma chest ne à deguna fazion percie che reverda la chestion sce ‘n’ de valgugn é n articul o n pronom. La resposta a chesta domanda messonse chirì a livel dla strutura dl sintagma nominal y dla sintassa dla frasa.
Sce i ti cialon ai ejempli dessoura vedonse che l pronom partitif ‘en’ va dagnora dant l verb, sciche perauter duc i pronoms oget diret y indiret atonics, con la soula ezezion dl imperatif olà che l pronom atonich vegn taché permez al verb (Toleten n valgunes; Compremen doi o trei (libri)).
Sce an analisassa ‘n’ tla frasa ‘Paul à compré n zacotanc de libri’ sciche pronom partitif violàssen na regola fondamentala dla sintassa – l pronom atonich sta dagnora dant l verb.
L analisa pronominala de ‘n’ (valgunes) jissa emplù contra la regola dla redondanza y dla referenza anaforica (pronom de n pronom tla medema frasa). La frasa ‘*Nos en compron n [pronom partitif] valgunes’ fossa faleda depierpul che ‘De chestes balotes en éi mangé n valgunes’ olache l pronom ‘en’ fej referiment a n nom ‘chestes balotes’ é dldut gramaticala.
Sce ‘n’ (valgunes) ne é nia n pronom partitif co va pa spo analisé l sintagma ‘n valgunes’. La resposta pò vegnì da la gramatica ingleisa. Ciala:
I have read a few books
I é liet n valgugn libri
A few (books) were sold today.
N valgugn (libri) é vegnus venus encuei.
L paralelism é perfet; te tramidoi i lingac onse n articul indeterminatif ‘a’, ‘n’ y n agetif o pronom cuntificatif (quantifier) che indicheia na pluralité de cosses. L problem é che ‘a’ y ‘n’ articul indeterminatif é na forma singolara che sta adum con ‘few’ y ‘valgugn’ che indicheia na pluralité de cosses (y perchel é l predicat al plural). Se tràtel donca de na contradizion morfologica y sintatica, de na violazion dla regola dla concordanza tl sintagma nominal?
La frasa ingleisa podessa vegnì analiseda te does manieres:
1. NP ->[Det (a)], [Adj (few) + N (books)]
2. NP -> [Q (a few)], [N (books)]
La analisa plu frecuenta é la segonda: ‘a few’ vegn analisé sciche n multi-word Q(uantifier), o na colocazion lessicaliseda zenza strutura interna (‘a’ perd sia funzion de articul indeterminatif). La medema analisa pò vegnì fata per l ladin: ‘n valgun’, ‘n zacotanc’, etc. é cuantificatifs (agetifs o pronoms) multi-word (olache ‘n’ perd la funzion de articul indeterminatif) che concordeia con l N(om) y l V(erb) tl numer(plural).
Conclujion: ‘n’ te 'n valgugn’ ne é nia n pronom clitich partitif ma n articul indeterminatif integré y neutralisé te na colocazion o unité multi-word de categoria Q(uantifier).
Liams a les plates:
-