Les letres da Gherdeina




Les saites da tuesse de Othmar Moroder


OTHMAR MORODER NE SE MERITA NIA DA SE CLAMÉ “TIROLER”. TI FOLIEC RÚVEL ULTIMAMENTER LETRES DA GHERDEINA JU CON DE VIGNI SORT STRAMBARIES STORICHES  


Othmar Moroder auza i tons y ti fej ciamò n iade fé na burta figura a duc i ladins con sia letra di 29.08.2007 tl Dolomiten (ciala dlongia). Al ne desmostra nia demé de ester dassen slocé tles conescenzes storiches, ma ence de volei ofene la recordanza storica di ladins. An se aspetova da chel cianton  saitedes polemiches, ma nia che ales ruvassa tant albas.





Dolomiten, 29-08-2007
Ladiner -Einheit
von Dr. Othmar Moroder, St. Ulrich


Von wegen Einheit der ladinischen Bevölkerung! Ich möchte wissen, aus welchem geschichtlichen Ereignis diese Einheit hergeleitet werden kann! Man bringt nur Beispiele, in welchem die Ladiner als überzeugte Tiroler gezeigt werden und alle unter einem Staat vereinigt waren. Stimmt! Aber es herrschte niemals eine Einheit unter ihnen, weder politisch oder kulturell noch im sozialen Leben.
Deshalb von einer Wiedervereinigung zu sprechen, ist eine Lüge! Außerdem ist von tirolerischer Gesinnung im Bellunesischen keine Spur mehr; sie sind größtenteils Italiener geworden.
Auch heute sind die Ladiner in einem Staat vereinigt! Wer verbietet ihnen, im kulturellen, sportlichen oder sozialen Leben eine Vereinigung über alle Provinzgrenzen hinweg aufzubauen; z. B. der Theaterverein in Cortina ist Mitglied des STV.

Warum also eine politische Einigung? Herr Costa bagatellisiert, wenn er von “winzigen Kleinigkeiten” des Verzichts spricht, denn der Zuwachs aus der
mehrheitlich italienischen Region bewirkt, dass die ethnischen Verhältnisse so verschoben werden, dass eine Assimilierung im zukünftig mehrheitlich italienischen Element zu befürchten ist, deshalb sind wir gegen diesen
Zuwachs.
Von wegen Einheit der Ladinischen Bevölkerung! …. Enfin al 1918 fova i ladins adum tl Tirol y dedò dal 1918 enfin al 1923 tla region Trentin-Sudtirol (y plu tert ciamò dal 1943-1945), te una na strutura aministrativa.


La domanda dl referendum da souramont é scempla y clera: “Voleise che l teritore di comuns de Anpezo, Fodom y Col vegne destaché da la region Venet per passé desche pert integranta a la region Trentino Alto Adige/Südtirol?”

 

La parola “reunificazion” é perchel plenamenter giustificheda.

    Spidiceda su, empruma te signories, dedò te zircondars y comuns, fova sot a Tirol ence la popolazion todescia, ma perchel ne végnel nia metù en discuscion che al ne sie mai sté na unité culturala y soziala dl Tirol. Demé Othmar Moroder y valch auter gherdeina con sie senn anti-ladin ruva a de tel conclujions.


An ne à nia bria de ester n luminar per capì che na mendranza ciafia da se mantegnì y organisé miec te una na strutura aministrativa.


    Aber es herrschte niemals eine Einheit unter ihnen, weder politisch oder kulturell noch im sozialen Leben. Deshalb von einer Wiedervereinigung zu sprechen, ist eine Lüge!
Chesta frasa de Othmar Moroder vegn contradita da vigni plata de storia. Che les valedes ladines tl Tirol vegn vedudes sciche unité linguistica-culturala ladina che fej pert dl Tirol  veiden da n grum de documenc almanco dal 1700 inant, tant cler se desferenziova les valedes ladines devers sud. N valgugn inoms: Simone Pietro Bartolomei da Pergine (1760) de chel che an à n prum glossar dl ladin dla Val Badia; dai etno-geografs Josef Severin Vater che à dé fora l “Mithridates” de Christoph Adelung (1809), olàche al trata les variantes ladines, Adriano Balbi (1826), Oberlehrer Walter (1831 – Berlin), J.Th. Haller (1832) o Heinrich Kiepert (1848) che fej na cherta etnografica de dutes les Alpes con les valedes ladines, amarscedes a colour brum con Fodom y Ampez. Micurà de Rü ruva spo bele dl 1833 a la convinzion che i ladins adora n lingaz scrit unifiché y scriv na gramatica: “Versuch einer Deutsch-Ladinischen Sprachlehre”.


    Enfin a la secolarisazion dl 1803 fova les valedes ladines partides ite te signories. Tor, Fodom y Fascia entrategniva da vedlamenter relazions particolares. Canche al fova n prozes, vegnìvel trat ite dagnora ence raprejentanc dles autres signories. Dla signoria de Wolkenstein (Selva) fajova ence pert Colfosch tla Val Badia. Dal 1603 al 1789 formova la Val Badia, Fodom y Fascia ence n decanat deberieda clamé  “Cis et ultra Montes”. Prevesc ampezans, fodoms, fascians, maroi y badioc fajova la roda (enfin al 1964 canche al é vegnù la despartizion dla diozeja).  Via en Gherdeina vegnível prevesc da Fascia. Recordon demé l preve fascian Ojep Vian che à scrit la pruma gramatica dl ladin de Gherdeina (1864).  I scizeri de dutes les valedes ladines à combatù plu outes deberieda per defene i confins de Tirol devers sud. Ma nia demé prevesc jiva da valeda a valeda. Al fova samben ence contac economics (p.ej. chiena anter Gherdeina y Fascia). Al nasc n sens de unité anter i ladins. I ne rejonon nience spo dal nasce dla union ladina dl 1905 a Desproch y dles revendicazions portedes inant tl cheder aministratif de Tirol da duc i ladins deberieda y dles domandes y petizions di trei comuns (Ampez, Fodom y Col) de fé pert dla region Trentin-Sudtirol dal 1918 inant.


    Ausserdem ist von tirolerischer Gesinnung im Bellunesischen keine Spur mehr; sie sind grösstenteils Italiener geworden. Chest vel avisa per Othmar Moroder  enstes. Sia letra  é l contrar de na “Tiroler Gesinnung”. Ciuna é pa zenza chela dl comandant di scizeri da La Pli che à dit clermenter de volei la unité di ladins te una na strutura aministrativa? Y ciuldì se àl pa formé enfinamai compagnies de scizeri via en Ampez y ta Fodom?


    Na nota a pert: pro la tarmenazion dla provinzia de Bulsan se à perauter la Svp dagnora ghiré che al vegnissa tout ite i raions bilings dl Unterland (todesc-talians), ence i paisc a maioranza talians (sciche Salurn) y ne ti à nia dé n pé tl cul sciche Othmar Moroder vuel ti dé ai ladins da souramont. Al ne se merita nia de se clamé “Tiroler”.

Al me plej(0)Al ne me plej nia(0)

1 iadesc liet

Ortiede inant tres